Η Δρ. Jules Montague δημοσιεύει στο wellcome collection άρθρο για τη δράση της ΜΕΤΑδρασης Πιστοποίηση Θυμάτων Βασανιστηρίων.
Διαβάστε το άρθρο στα αγγλικά, εδώ.
Η μετάφρασή του στα ελληνικά, παρακάτω.
Όταν οι πληγές αντικαθιστούν τις λέξεις
Οι επιζώντες βασανιστηρίων που εγκαταλείπουν την πατρίδα τους αντιμετωπίζουν ένα δύσκολο ταξίδι, το οποίο ακολουθεί μία μακρά και αγχωτική αναμονή μέχρι την απόφαση σχετικά με το καθεστώς τους. Όμως, όπως περιγράφει η συγγραφέας και νευρολόγος Jules Montague, δικηγόροι και γιατροί στη Λέσβο συνεργάζονται ώστε να κάνουν την εμπειρία αξιολόγησης για τους πρόσφυγες όσο πιο ανθρώπινη γίνεται.
Κείμενο: Δρ. Jules Montague, Φωτογραφία: Steven Pocock
Οι ουλές του Mambweni* είναι η ιστορία του, αλλά και η νομιμοποίησή του. Λίγο μετά τη ριψοκίνδυνη διέλευσή του από την Τουρκία μέσω θαλάσσης, ένας γιατρός στη Λέσβο κατέγραψε τα τραύματά του και συμφώνησε ότι αυτές οι ουλές τεκμηρίωναν τους ισχυρισμούς του ότι είχε υποστεί βασανιστήρια στη χώρα του. Όμως ο Mambweni μου λέει ότι η βιαστική εξέταση του προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση: «Ένιωσα σαν ζώο, σαν εγκληματίας. Δεν είχα καθόλου αξιοπρέπεια». Το τραύμα του είχε καταλήξει μια κλινική αναφορά, μια λίστα.
Ωστόσο, στη ΜΕΤΑδραση – μια οργάνωση που δημιουργήθηκε για να διευκολύνει την υποδοχή και ένταξη προσφύγων και μεταναστών στην Ελλάδα – μια ομάδα ανθρώπων προσπαθεί να αλλάξει την εμπειρία των επιζώντων βασανιστηρίων όπως ο Mambweni.
Από το 2011, 1.200 άνθρωποι έχουν περάσει από τα διακριτικά γραφεία στα νοτιοδυτικά προάστια της πρωτεύουσας της Ελλάδας, δίπλα σε ένα συνεργείο αυτοκινήτων στον ίδιο δρόμο με ένα μανάβικο και μια τράπεζα. Έχουν ανέβει τη σκοτεινή σκάλα μέχρι το δεύτερο όροφο, όπου το φως του ήλιου εμφανίζεται μέσα από τεράστια παράθυρα, αποκαλύπτοντας ένα πολυάσχολο μέρος με γιατρούς και διερμηνείς που παρακολουθούν εκπαιδευτικά σεμινάρια, τηλέφωνα που χτυπάνε διαρκώς και μια μηχανή του καφέ που δουλεύει ασταμάτητα.
Κάποιοι έχουν παραπεμφθεί εδώ από τους νομικούς εκπροσώπους τους ή το γιατρό τους, ή από οργανώσεις που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή στο προσφυγικό ή δημόσιους φορείς. Κάποιοι έρχονται από μόνοι τους. Συνήθως έχουν ήδη λάβει απορριπτική απόφαση για την αίτηση ασύλου. Είναι πιθανότερο να προέρχονται από χώρες με χαμηλά «ποσοστά αναγνώρισης», όπως η Σομαλία, η Αιθιοπία και το Μπαγκλαντές, παρά από χώρες με υψηλότερα ποσοστά, όπως το Αφγανιστάν και η Συρία. Το «ποσοστό αναγνώρισης» ασύλου είναι το μερίδιο των θετικών αποφάσεων στο συνολικό αριθμό των αποφάσεων ασύλου για κάθε στάδιο της διαδικασίας ασύλου.
Η αξιολόγησή τους εδώ είναι ζωτικής σημασίας για το μέλλον τους. Εάν επιβεβαιωθεί ότι υπέστησαν βασανιστήρια, η χορήγηση ασύλου – διεθνούς προστασίας – είναι εφικτή. Μέχρι τώρα έχουν προσπαθήσει να ακουστούν, αλλά χωρίς επιτυχία. Ελπίζουν ότι κάποιος θα τους ακούσει εδώ.
Ερευνώντας την αλήθεια
Περισσότεροι από 35.000 μετανάστες βρίσκονται εγκλωβισμένοι στη Λέσβο και σε άλλα ελληνικά νησιά. Χιλιάδες βρίσκονται αντιμέτωποι με μια όλο και πιο μακροχρόνια διαδικασία αίτησης ασύλου. Αν αυτή η αίτηση απορριφθεί, θα απελαθούν. Κι όμως πολλοί επιζώντες βασανιστηρίων δεν έχουν πρόσβαση σε κάποια οργάνωση που να κάνει πιστοποίηση. «Τουλάχιστον το 20% των προσφύγων έχουν βιώσει κάποιο βασανιστήριο», λέει η ψυχολόγος Έλενα Χρηστίδη, «άρα αν σκεφτείτε ότι εμείς εξετάζουμε μόλις 20 ανθρώπους περίπου το μήνα, είναι σαν μια σταγόνα στον ωκεανό».
Ακόμα και για όσους καταφέρνουν να έρθουν σε επαφή με υπηρεσίες διερεύνησης (αντί για υπηρεσίες πιστοποίησης), η όλη διαδικασία και το αποτέλεσμα μπορεί να επιδεινώσουν το τραύμα, ειδικά στους υπερπλήρεις και χαοτικούς προσφυγικούς καταυλισμούς. Όπως και ο Mambweni, ο Michael* αξιολογήθηκε κι αυτός στη Λέσβο (αν και όχι από τη ΜΕΤΑδραση). Τον συναντώ σε μια ομάδα υποστήριξης θυμάτων βασανιστηρίων, σε ένα άλλο κτίριο, αυτή τη φορά στην άλλη άκρη της πόλης από εκεί που βρίσκονται τα γραφεία της ΜΕΤΑδρασης.
Φαρδιοί ώμοι, μάτια κλειστά, χτυπώντας με το παπούτσι του το πόδι της κόκκινης πλαστικής καρέκλας, θυμάται μια σειρά εξαντλητικών συνεντεύξεων που υπέστη: «Με «πέταξαν» σε μια συνέντευξη με τον διερμηνέα στο τηλέφωνο στην Αθήνα», θυμάται. «Στη χώρα και την κουλτούρα μας, όταν ένας άντρας βιάζεται είναι μεγάλη ντροπή, μεγάλη ταπείνωση. Για να πεις σε κάποιον ότι σε έχουν βιάσει, πρέπει να τον γνωρίζεις και να τον εμπιστεύεσαι. Το να έχεις έναν διερμηνέα από το τηλέφωνο, έναν εντελώς ξένο… δεν είναι εντάξει».
Η διαδικασία στη ΜΕΤΑδραση είναι διαφορετική. O Άγης Τερζίδης, παιδίατρος με εξειδίκευση στη δημόσια υγεία, ακούει προσεκτικά τις ιστορίες των ασθενών του, μαζί με έναν διερμηνέα ο οποίος έχει εκπαιδευθεί για να δουλεύει με επιζώντες βασανιστηρίων, παρόν σε κάθε συνάντηση. Αναγνωρίζει ότι το διακύβευμα είναι μεγάλο. Αν δεν «διαβάσει» σωστά τα σημάδια, θα είναι σα να αφαιρεί τη δυνατότητα ελευθερίας. «Αν είσαι εγκλωβισμένος στη Λέσβο ή στη φυλακή και στη συνέχεια πιστοποιηθείς ως θύμα βασανιστηρίων, τότε την επόμενη ημέρα ή την επόμενη εβδομάδα, θα μπορέσεις να συνεχίσεις το ταξίδι σου. Θα μπορέσεις να συνεχίσεις τη ζωή σου, τουλάχιστον θεωρητικά».
Ωστόσο δεν είναι εύκολο να αποδειχθεί ο βασανισμός. «Δεν είναι μαύρο ή άσπρο», λέει ο Τερζίδης. Βγάζει φωτογραφίες τραυμάτων και τα βαθμολογεί ανάλογα με το ποιο θεωρεί ότι υποστηρίζει σε υψηλό, μέτριο ή χαμηλό βαθμό τον ισχυρισμό βασανιστηρίων.
«Αποτελούν διάγνωση μόνο όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος για να δημιουργηθούν οι ουλές με πέρα από τα βασανιστήρια [όπως τα περιγράφει ο επιζών]», εξηγεί. Έτσι, τα εγκαύματα τσιγάρου στην πλάτη θεωρούνται απόδειξη βασανισμού, μόνο όταν εξαιρεθούν άλλες αιτίες που θα μπορούσαν να προκαλέσουν παρόμοια σημάδια, όπως η ανεμοβλογιά. Αντίθετα, τα εγκαύματα στο πρόσωπο μπορεί να είναι απροσδιόριστα. Ωστόσο, όλα τα σωματικά στοιχεία πρέπει να εξεταστούν και όχι οι αξιολογητές να κάνουν υποθέσεις με βάση ένα και μόνο εύρημα, αναφέρει ο Τερζίδης.
Η ομάδα της ΜΕΤΑδρασης χρησιμοποιεί το Πρωτόκολλο της Κωνσταντινούπολης, ένα εγχειρίδιο διεθνώς αναγνωρισμένων προτύπων για την αποτελεσματική έρευνα και τεκμηρίωση βασανιστηρίων. Αυτή η προσέγγιση τους βοηθά να συσχετίσουν άμεσα τα ιατρικά και ψυχολογικά τους ευρήματα με βασανιστήρια, αντί να πραγματοποιούν μια απλή καταγραφή.
Το σύνολο των αποδεικτικών στοιχείων
Μου μιλάει για ένα χαρακτηριστικό εύρημα που είδε αυτή την εβδομάδα σε έναν άνθρωπο που του είχαν δέσει τους καρπούς και τον κρέμασαν από τα χέρια του: τον «παγωμένο ώμο». Τα θύματα αυτού του τύπου βασανιστηρίου, υφίστανται τεράστια υπερφόρτωση στις αρθρώσεις τους, καθώς και στους γύρω μαλακούς ιστούς και τα νεύρα. «Εάν κάποιος μείνει για πολύ καιρό έτσι κρεμασμένος, αποκτά φλεγμονή στους ώμους του, δεν μπορεί να τους κινήσει, δεν μπορεί να σηκώσει τα χέρια του ψηλά». Αυτό αποτελεί διαγνωστικό στοιχείο, λέει. «Μπορείς να συμπεράνεις ότι πράγματι παρέμεινε κρεμασμένος για ώρες ή και για μέρες».
Στην επονομαζόμενη «Παλαιστινιακή κρεμάλα», οι βασανιστές τραβάνε τα χέρια των θυμάτων τους πίσω από την πλάτη, τραυματίζοντας το βραχιόνιο πλέγμα (ένα δίκτυο νεύρων). Ο Τερζίδης ρωτάει τους ασθενείς του για πόνο στο χέρι και τον ώμο και μούδιασμα και ψάχνει για σωματικά σημάδια όπως αδυναμία ή για ωμοπλάτη που προεξέχει.
Ο Τερζίδης ψάχνει επίσης για σημάδια φάλαγγας (αλλεπάλληλα χτυπήματα στα πέλματα0 που μπορεί να παραμένουν μετά την επούλωση των πληγών και την υποχώρηση της φλεγμονής. «Ακόμα και μετά από μήνες ή χρόνια μπορείς να δεις μυς που έχουν ατροφήσει», λέει. Αυτοί οι ασθενείς νιώθουν ένα βασανιστικό πόνο σαν κάψιμο ή κράμπα στα πόδια. Κάποιοι αδυνατούν να περπατήσουν ξανά.
Ωστόσο, οι πιο πολλοί βασανιστές δρουν με τέτοιο τρόπο ώστε να μην αφήνουν κανένα ίχνος. Και έτσι ο Τερζίδης δεν μπορεί να βάλει τις ουλές πάνω από τις ιστορίες. Η σεξουαλική επίθεση παραμένει ένα ευρέως διαδεδομένο όπλο βασανιστηρίων, αλλά δεν αφήνει πάντα ορατά σημάδια. Και ακόμα και αν οι τραυματισμοί είναι εμφανείς, η γνώση του για τις πρακτικές βασανιστηρίων τον βοηθούν να βάλει τα ευρήματά του σε ένα νοηματικό πλαίσιο.
«Πρέπει να γνωρίζεις τη σκηνή των βασανιστηρίων και τι είδους βασανιστήρια συμβαίνουν σε κάθε χώρα. Να έχεις ήδη μια εικόνα στο μυαλό σου για ένα δωμάτιο βασανιστηρίων της Συρίας. Να ξέρεις τι μπορεί να συμβαίνει εκεί μέσα».
Στη Συρία παραμορφώνουν το σώμα των θυμάτων τους για να το χωρέσουν μέσα σε ένα λάστιχο και να ξεκινήσουν τον ξυλοδαρμό. Επιζώντες από την υποσαχάρια Αφρική είναι πιθανό, σύμφωνα με την εμπειρία του, να έχουν υποστεί ηλεκτροσόκ από μπαταρία αυτοκινήτου ή ξυλοδαρμούς με καλώδια ή σανίδες. «Κάνω αυτή τη δουλειά οκτώ χρόνια τώρα, βλέπω 30 ασθενείς το μήνα, έχω εξετάσει σχεδόν 3.000 περιπτώσεις και το ανθρώπινο μυαλό πάντα με εκπλήσσει. Κάθε μήνα βρίσκω κάτι νέο, ένα νέο βασανιστήριο, μια νέα φαντασίωση του βασανιστή, που είναι απεριόριστη. Δεν έχει όρια».
Συμβουλευτική και πιστοποίηση
Η Έλενα Χρηστίδη εξασφαλίζει ότι οι ψυχικές πληγές γίνονται τόσο σεβαστές όσο και οι σωματικές. Συζητάμε για τα βασανιστήρια σε μια φωτεινή αίθουσα με παιδικές ζωγραφιές ηρώων της Disney και κάστρα. Υπάρχει μια αυτοπροσωπογραφία ενός νεαρού αγοριού που λέγεται Mohammed, περίλαμπρος με το καρό πουκάμισό του και το γιλέκο του. Ο ρόλος της Χρηστίδη, μου εξηγεί, είναι να διαπιστώσει κατά πόσο τα προβλήματα των πελατών της, όπως η κατάθλιψη ή το μετατραυματικό στρες, «συνδέονται χρονολογικά με τα βασανιστήρια». Είναι μια αναζήτηση, λέει, για μια «συσχέτιση μεταξύ πράξης και συνεπειών».
Το τραύμα όμως μπορεί να επηρεάσει την ικανότητά μας να θυμόμαστε. «Μερικές φορές οι επιζώντες δεν θυμούνται τον χρόνο ή τον τόπο των βασανιστηρίων, δεν μπορούν να θυμηθούν ακριβώς πόσο καιρό πέρασαν σε κράτηση, δεν μπορούν να βάλουν σε χρονολογική σειρά τα τραυματικά γεγονότα». Πολλοί είναι επιφυλακτικοί να τα ανακαλέσουν στη μνήμη τους και να τα ξαναδιηγηθούν, όμως άλλοι μιλούν με μια ευθύτητα που στην αρχή της προκαλούσε έκπληξη.
«Περιγράφουν πράγματα που δεν μπορούμε ούτε να φανταστούμε με έναν τρόπο σαν να περιγράφουν κάτι απλό. Λένε: «Με βασάνισαν ή με βίασαν», όμως η στάση τους είναι σχεδόν σαν να περιγράφουν τι έφαγαν για μεσημεριανό».
Μετά από τις αντίστοιχες συναντήσεις τους με κάποιον ασθενή – όλες διάρκειας τουλάχιστον μίας ώρας- η ομάδα ΜΕΤΑδρασης (γιατρός, ψυχολόγος, κοινωνικός λειτουργός και δικηγόρος) συναντιέται για να καταλήξει εάν ο ασθενής μπορεί να πιστοποιηθεί ως θύμα βασανιστηρίων. Εάν του δοθεί η πιστοποίηση, το έγγραφο αυτό είναι κρίσιμο για την έκβαση της αίτησης ασύλου και την παροχή υπηρεσιών όπως η αποκατάσταση.
Παρόλο που ο ισχυρισμός βασανισμού μπορεί να γίνει αποδεκτός από την Υπηρεσία Ασύλου, δεν σημαίνει απαραίτητα και τη χορήγηση άσυλου, εάν, για παράδειγμα, τα βασανιστήρια συνέβησαν πριν πολύ καιρό, υπό διαφορετικό καθεστώς, ή σε χώρα διαφορετική από τη χώρα προέλευσης του αιτούντος.
Επιμένοντας στην αλήθεια
Ο Κίμων Παναγιωτόπουλος, Assistant Project Manager της δράσης της ΜΕΤΑδρασης «Πιστοποίηση Θυμάτων Βασανιστηρίων», αναφέρει ότι η Οργάνωση αναγνωρίζει ότι δεν είναι δυνατό να πιστοποιηθούν όλα τα πιθανά θύματα βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας την περίπλοκη διεπιστημονική τους διαδικασία. Αντ ‘ αυτού, η πιστοποίηση πρέπει να ζητείται μόνο σε πολύ δύσκολες ή «οριακές» περιπτώσεις – εκείνες όπου δεν υπάρχουν εμφανή σωματικά σημάδια, για παράδειγμα, ή εκείνες με σύνθετο νομικό πλαίσιο.
Για το λόγο αυτό εκπαιδεύουν άλλες οργανώσεις της πρώτης γραμμής στη διαδικασία αναγνώρισης. «Σε καμία περίπτωση η πιστοποίηση δεν πρέπει να αποτελεί καθολική προϋπόθεση για διαδικασίες ασύλου». Οι ίδιοι οι επιζώντες πρέπει να επιλέξουν αν θα υποβληθούν στη διαδικασία πιστοποίησης ή όχι.
Ο Hassan* περιμένει την απόφαση για την αίτηση ασύλου από το 2014. Τι συμβουλές έχει για όσους είναι στην ίδια κατάσταση; «Να είσαι σίγουρος για το ποιος είσαι», απαντά. «Πίστεψε στον εαυτό σου, συνέχισε να λες την αλήθεια μέχρι να σε πιστέψουν και οι άλλοι».
Στη ΜΕΤΑδραση η αλήθεια καταγράφεται, τεκμηριώνεται. Και για τον Hassan και τους άλλους, ίσως κάποια ημέρα αυτή η αλήθεια επιτέλους αναγνωριστεί.
* Ο Mambweni, ο Michael και ο Hassan (δεν πρόκειται για τα πραγματικά τους ονόματα) είναι μέλη μιας ομάδας παρέμβασης που ονομάζεται Survivors2 , η οποία αγωνίζεται για τα δικαιώματα και την αναγνώριση των επιζώντων βασανιστηρίων.